۱۱. خواندن زیارت مأثوره
تأکید بر آن است که در زیارت ها، بیشتر از متون زیارتی نقل شده از ائمه معصوم (علیه السلام) استفاده شود که به آن گونه دعاها و زیارت های مستند مأثوره گفته می شود. زیارت اربعین، زیارت جامعه کبیره، زیارت امین الله، زیارت حضرت معصومه و بسیاری از زیارتنامه هایی از ائمه اطهار نقل شده و کلام امام است. خواندن اینها بهتر از متون زیارتی دیگر است. مضامینی هم که در این گونه زیارتنامه ها است، متعالی تر است و از زبان اولیای الهی تراویده است.
امامان ما، کیفیت انجام زیارت را با همه ی جزئیات و آدابش بیان فرموده اند و متن های منقول از آنان هم فراوان است و محتوای آنها در خور توجّه.[۲۳] گاهی این آموزه ها بسیار کوتاه است، ولی رجحان آن به این است که از امام نقل شده است؛ مثلاً یونس ابن ظبیان از حضرت صادق می پرسد: یا بن رسول الله! من بسیار به یاد حسین ابن علی (علیه السلام) می افتم. در آن لحظه چه بگویم؟ فرمود: هنگام یاد از او سه بار بگو: «صلّی الله علیک یا ابا عبدالله»[۲۴] که سلام تو از دور یا نزدیک به او می رسد.
در نقل دیگر، امام صادق به سدیر می آموزد که هر گاه خواستی سید الشهدا را زیارت کنی، بالای بام خانه ات برو و نگاهی به چپ و راست کن. آن گاه رو به قبر آن حضرت بکن و بگو: «السلام علیک یا ابا عبدالله السلام علیک و رحمه الله و برکاته»، تا خداوند ثواب یک زیارت شایسته به تو عطا کند.[۲۵]
این گونه توصیه ها و متن آموزی ها، درباره ی زیارت حضرت رسول و ائمه دیگر هم نقل شده است.
۱۲. دعا و تلاوت و عبادت کنار قبر
نماز در برخی مکان ها فضیلت و ثواب بیشتری دارد، یکی هم در حرم های مطهر معصومان:.
غیر از اصل نماز خواندن که مطلوب است، خواندن نماز و اهدای آن به روح امام یا شخصیتی که مورد زیارت است، فضیلت دارد و به آن نماز زیارت گفته می شود که دو رکعت، گاهی هم چهار رکعت یا شش رکعت (دو رکعت دو رکعت) است و اغلب توصیه شده پس از زیارت خوانده شود و بعد از آن نماز، حاجت ها را از خدا بطلبند.
نماز زیارت، پس از زیارت عاشورا، پس از زیارت شهدای کربلا، پس از زیارت عاشورای غیر معروفه و موارد دیگر نقل شده است. محدث قمی نقل می کند: امام صادق به زیارت قبر جدش امیرالمؤمنین رفت، پس از فراغت از زیارت در بالای سر آن حضرت خطاب به امام حسین(علیه السلام) سلام داد و زیارت خواند، آن گاه دو رکعت نماز خواند و پس از فراغت از آن دعایی خواند، با این آغاز: «یا الله یا الله یا الله یا مجیب دعوهِ المضطرّین».
به هر حال، خواندن نماز و دعا در حرم های مطهر، پس از زیارتنامه مطلوب است. در روایات متعددی آمده است که پس از زیارت و نماز، دست به دعا بردار و هر چه می خواهی، از خداوند بطلب. امام هادی فرمود:
«مَنْ کانَت له إلی الله حاجَهٌ فَلْیزُرْ قبرَ جَدّی الرّضا بِطوسٍ و هو علی غُسلٍ وَ لْیصَلِّ عندَ رأسهِ رکعتَینِ وَ لْیسألِ الله تعالی حاجَتَه فی قُنوته، فاِّنُه یستَجیبُ مالم یسْئلْ مَأثماً او قطیعهَ رَحِمٍ..؛ هر کس به درگاه خدا حاجتی دارد، قبر جدم حضرت رضا (علیه السلام) را در طوس زیارت کند؛ در حالی که غسل کرده باشد، بالای سر آن حضرت دو رکعت نماز بخواند و در قنوت نمازش حاجتش را از خدا بخواهد، خداوند اجابت می کند، تا وقتی که خواسته اش گناه یا قطع رحم (نفرین به خویشاوندان) نباشد.
امام باقر هم درباره ی زیارت اباعبدالله الحسین و دعا در حرم او می فرماید:
«ما مِنْ آتٍ أَتاهُ یصِلّی عنده رکعتینِ أو أربعاً ثُمَّ سَئلَ الله حاجَتَه إلاّ قضاها؛[۲۶] هیچ کس نیست که کنار قبر آن حضرت برود و دو رکعت یا چهار رکعت نماز بخواند و از خداوند حاجتش را بطلبد، مگر آنکه خداوند آن را برآورد».
دعا در قبور مطهر ائمه اطهار، مقبولیت و ثواب بیشتری دارد. نماز فریضه و مستحب هم در حرم ها از فضیلت بسیار برخوردار است. امام باقر به شخصی فرمود: چه مانع دارد که هر وقت حاجتی داشتی، نزد قبر حسین بن علی بروی و چهار رکعت نماز بخوانی و حاجت خود را از خدا بخواهی؟ سپس اضافه فرمود: نماز فریضه در کنار قبر او برابر است با حجّ، و نماز نافله معادل عمره است، و ثواب های دیگر. سید بن طاووس هم توصیه می کند: اگر به زیارت امام حسین (علیه السلام) مشرف شدی، جدّ و جهد کن که از تو فوت نشود فریضه و نافله در حائر شریف حسینی که ثواب بسیار دارد.[۲۷]
بسیاری از اهل دل و مجاوران اعتاب مقدسه، مقید بوده اند که هر سه وعده نماز خویش را در حرم های مطهّر بخوانند، به خصوص در حرم سید الشهدا که هم نماز ثواب بیشتری دارد و هم دعا در زیر قبّه ی حرم آن شهید، مستجاب است. محّدث قمی می نویسد:
«بدان که عمده ی اعمال در روضه ی مطهّره امام حسین (علیه السلام)، دعاست؛ زیرا اجابت دعا تحت آن قبّه سامیه، یکی از چیزهایی است که در عوض شهادت، حق تعالی به آن حضرت لطف فرموده و زائر باید آن را غنیمت دانسته، در تضرّع و انابه و توبه و عرض حاجت کوتاهی نکند و در طی زیارات آن حضرت، ادعیه بسیاری با مضامین عالیه وارد شده است. بهتر آن است که از دعاهای صحیفه کامله آنچه تواند بخواند، که بهترین دعاهاست».[۲۸]
متن دعاهایی که از ائمه پس از زیارت نقل شده، بسیار است. کافی است کتاب های دعا و زیارت را مطالعه کنید و با این دعاهای گوناگون و ژرف و زیبا که پس از زیارت پیامبر، ائمه بقیع، امام حسین، روز غدیر، زیارت امام رضا و … توصیه شده، آشنا شوید.
تلاوت قرآن در حرم های مطهر نیز از جمله کارهای با فضیلت است. در زیارت حج نیز از بهترین اعمال در مسجد الحرام، تلاوت قرآن است. خواندن قرآن، هم برای بهره بردن خود انسان می تواند باشد، هم برای اهدای ثواب آن به روح پیامبر یا امام مورد زیارت، یا هدیه به ارواح مؤمنان و درگذشتگان. و چه خوب که تلاوت قرآن هم همراه با تدّبر و تأمّل باشد تا انس با کلام الهی در اماکن مقدس، تأثیر معنوی بیشتری داشته باشد.
رعایت آداب و مستحبات، برای زائر حالت تنبّه و بیداری دل پدید می آورد و اگر هم آلوده به برخی لغزش هاست ، زمینه اصلاح و جبران و توبه و استغفار پدید می آورد و چه عملی شایسته تر از توبه درکنار حرم های امامان و تعهّد بر پاک زیستن و رهایی از سلطه ی شیطان و نفس امّاره؟
۱۳. تکریم خادمان و کمک به فقیران
خادمان حرم ها، با سرمیه عشق و محبت در آستان اهل بیت خدمت می کنند و انتظار می رود که برخوردشان با زوّار، بر اساس محبت و دلسوزی و راهنمایی باشد. زائران نیز باید جایگاه آنان را بشناسند و قدر بدانند و مورد تکریم قرار دهند.
شهید اول می نویسد: سزاوار است خدام حرم ها از اهل خیر و صلاح و متدین و صاحب مروّت و تحمّل و صبوری باشند، عصبانی نشوند، برخورد خشن نداشته باشند، حالت کمک رسانی، خدمتگزاری، تکریم زوّار، ارشاد گمشده ها، کمک به ضعیفان و برخورد محبت آمیز با واردین داشته باشند، اگر از کسی حرکت نامناسب و قصور و سهل انگاری دیدند، هشدار و تذکّر دهند و موعظه کنند و اگر کار خلاف و گناه دیدند، نهی از منکر کنند.[۲۹]
در مقابل این خدمات و حسن خلق، زائران نیز برخورد کرامت آمیز و همراه با احترام و ادب و همکاری با خدمتگزاران آستان اولیای خدا داشته باشند و مسئولان، مأمور نظافت و شستشو و انتظامات، پذیرایی کنندگان، نگهبانان، کفشداری ها، امانت داران، راهنمایی کنندگان و خدّام رسمی و افتخاری و هر کس را که به نوعی افتخار خدمت دارد، مورد تکریم قرار دهند و از احسان و نیکی متناسب با شأن آنان دریغ نورزند.
از سوی دیگر، در اماکن و شهر های زیارتگاهای، نیازمندان آبرومندی هستند که چشم امیدشان به خیر و مساعدت زائران است. زائران، مستمندان را شناسایی و کمک رسانی کنند، با حفظ آبرو و حیثیت آنان، بدون آنکه تحقیری صورت بگیرد و به سادات فقیر و بینویان غریب رسیدگی کنند.
چنین خرج ها و کمک هایی گاهی از روی عشق به صاحب مرقد و مزار انجام می گیرد و همانجا شوق یاری رسانی شکوفا می شود، گاهی هم بر اساس نذر قبلی، کمک های مالی می کنند. طبعاً این گونه نذرها و کمک ها، صرف تعمیر و بازسازی حرم ها و تأمین نیازها و برگزاری مراسم و اطعام و احسان های می شود که از سوی حرم برپا می شود. زائر، خوب است که در این گونه سفرهای زیارتی به طور کلی در هر مسافرتی دست و دل باز باشد و خیرش به دیگران برسد.
۱۴. زیارت وداع و خداحافظی
از آداب زیارت، وداع در آخرین روز یا آخرین لحظات است. برای زائری که ایامی در جوار یک مرقد مقدّس به سر برده و بارها به زیارت مشرف شده است، دل کندن از شهر محبوب دشوار است.
بگذار تا بگریم چون ابر در بهاران
کز سنگ ناله خیزد، روز وداع یاران
حسّ و حال زائر هنگام وداع، باید به گونه ای باشد که دستاوردهای نفیسی از این زیارت برداشته و حال او بهتر از گذشته شده باشد و با انسی که به حرم و صاحب حرم پیدا کرده، وداع برایش مشکل باشد، ولی به هر حال خداحافظی هنگام برگشت، جزء آداب مسافرت و زیارت است و نشانی احترام به صاحب خانه و صاحب مرقد.
زائر وقتی زیارت خود را انجام داد و از نظر روحی اشباع شد، چه در مکه و مدینه باشد، چه در نجف و کربلا یا هر شهر زیارتی دیگر، خوب است که زود خداحافظی کند و برگردد، تا شوق و علاقه همچنان در دل بماند و زدگی و خستگی ایجاد نشود. این همان گسستن برای پیوستن دوباره است.
من رشته ی محبت خود از تو می بُرم
شاید گره خورد، به تو نزدیک تر شوم
امام صادق درباره ی زیارت خانه ی خدا فرموده است:
«إذا فرغْتَ مِنْ نُسُکِکَ فارجع، فإنّه أَشْوَقُ لکَ إلِی الرّجوع؛[۳۰] وقتی از اعمال و عبادتهایت فارغ شدی، برگرد، تا شوق دوباره آمدن را در تو بیشتر کند».
دو دوست قدر شناسند حقّ محبت را
که مدّتی ببریدند و باز پیوستند
ادب، اقتضا دارد که زائر پس از اتمام ایام زیارت، برای خداحافظی به حرم مشرّف شود و ضمن سپاس، آرزوی خود را برای بازگشت دوباره اعلام کند و از خدا بخواهد. هم در سفر حج، مستحب است «طواف وداع» انجام دهد، هم در زیارت حرم پیامبر و ائمه بقیع، زیارت وداع مستحب است، هم در حرم های دیگر.
آداب خاصی برای طواف و نیز از سیره معصومان نمونه هایی از آنان نقل شده است؛ مانند وداع حضرت صادق، حضرت کاظم، حضرت هادی: که همراه با حالت خاشعانه، سر به سجده گذاشتن، سجده های طولانی، نماز و دعای ویژه بوده است.[۳۱]
از خواسته های زائر هنگام وداع، این است که آخرین زیارت نباشد و دوباره برگردد؛ مثلاً در زیارت وداع قبر حضرت رسول و ائمه دیگر آمده است.
«اللهم لا تَجْعَلْهُ آخر العهد مِنّی لِزیارَهِِ قبر نَبیک …»، یا «استودِعُکَ الله» یا «لا جَعَله الله آخرَ تسلیمی علیک» یا «جَعَله الله آخر العهد من زیاره قبورکم و اتیانِ مشاهِدِکم» یا «رزقنی العودَ ثُمَّ العَوْدَ ثُمَّ العودَ ما اَبْقانی ربّی» و … که همه حاکی از این درخواست است که آخرین نوبت زیارت نباشد، باز هم قسمت شود، آخرین سلام نباشد، برگشت همراه با سلامتی و بهره و فضل و کامیابی و رضامندی باشد.[۳۲]
زائری که با چشم اشک بار و قلبی لرزان، از جوار حرم محبوب های خود به شهر و وطن خویش برمی گردد، تن خود را باز می گرداند، ولی دلش در آنجا می ماند تا بار دیگر توفیق تشرف حاصل شود: «و من رفتم و هوی تو از دل نمی رود».
دیده از دیدار خوبان بر گرفتن مشکل است
هر که ما را این نصیحت می کند بی حاصل است
من قدم بیرون نمی یارم نهاد از کوی دوست
دوستان، معذور داریدم که پایم در گل است
گر به صد منزل فراق افتد میان ما و دوست
همچنانش در میان جان شیرین، منزل است.[۳۳]
امید است آشنیای با ادب و آداب زیارت، چه ظاهری و چه باطنی، چه قلبی، و چه قالبی ما را در بهره وری بیشتر از چشمه سار زلال زیارت موفق تر و کامیاب تر سازد.
پی نوشت ها
[۱] . وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۳۰۵.
[۲] . بحارالانوار ، ج۹۷، ص۱۲۶.
[۳] . وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۳۰۴.
[۴] . همان، ص۳۰۳.
[۵] . محجّه البیضاء، ج۴، ص۹۱.
[۶] . وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۳۰۵.
[۷] . همان، ص۳۰۴.
[۸] . طه/۱۱.
[۹] . منتخب التواریخ، ص۶۸۳.
[۱۰] . مفاتیح الجنان، ادب پنجم از آداب زیارت.
[۱۱] . بحارالانوار، ج۹۷، ص۱۲۶.
[۱۲] . همان، ص۱۳۴ و۱۳۶.
[۱۳] . احزاب /۵۳
[۱۴] . بحارالانوار، ج ۹۷، ص۱۳۴و۱۳۶.
[۱۵] .همان، ص۱۵۶.
[۱۶] . همان، ص۱۶۱.
[۱۷] . همان، ص۱۶۲.
[۱۸] . همان، ص۱۳۴.
[۱۹] . همان، ص۱۴۹.
[۲۰] . همان، ۱۰۰.
[۲۱] . همان، ص۱۵۳.
[۲۲] . در فصل تحلیل محتویی زیارتنامه ها به ین موضوع پرداختیم.
[۲۳] . وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۳۸۵.
[۲۴] . همان، ص۳۸۵.
[۲۵] . همان، ص۳۸۶.
[۲۶] . همان، ص۴۰۷.
[۲۷] . مفاتیح الجنان، آداب زیارت امام حسین (علیه السلام).
[۲۸] . همان، ادب سیزدهم آداب زیارت امام حسین (علیه السلام).
[۲۹] . بحارالانوار، ج۹۷، ص۱۳۵، به نقل از دروس.
[۳۰] . الحج و العمره فی الکتاب و السنه، محمدی ری شهری، ص۲۶۸.
[۳۱] . همان، ص۳۶۵.
[۳۲] . ر.ک: مفاتیح الجنان، اواخر مفاتیح، زیارت وداع، نیز در وداع ائمّه بقیع، وداع حضرت رسول.
[۳۳] . سعدی.
پدید آورنده : جواد محدثی
دیدگاه بگذارید