یکى از مباحث مهمى که در تاریخ قیام سیدالشهدا علیه‌السلام مورد بررسى و توجه قرار گرفته، حضور اهل‌بیت علیهم‌‌السلام در کربلا در اولین اربعین شهادت امام حسین علیه‌السلام مى‌باشد. در میان شیعه، مشهور است که اربعین روزى است که جابر بن عبداللّه انصارى به زیارت مرقد امام حسین علیه‌السلام نایل شد. حجه‌‌الاسلام والمسلمین مهدى پیشوایى از در گفت‌وگو با مرکز خبر حوزه، پیشینیه اربعین و نیز جایگاه اربعین حسینى در بین شیعیان را تشریح نمود.آن‌چه در پى مى‌آید حاصل گفت‌و‌شنود با این مورخ معاصر است.
– مفهوم ارزشى اربعین چیست و چرا چنین جایگاهى دارد؟
اربعین امام حسین علیه‌السلام در فرهنگ شیعى جایگاه بسیار والا و ارزشمندى دارد چون یک بار دیگر خاطرات و حوادث روز عاشورا در این روز زنده شده و به نوعى نقطه عطفى در تاریخ اسلام و تشیع گردیده است. واژه “اربعین” مبناى فرهنگى نیز دارد یعنى در فرهنگ اسلامى بر عدد ۴۰ بسیار تأکید و سفارش شده و در مناسبت‌هاى مختلف بر آن تکیه شده، یکى از آن‌ها زیارت اربعین امام حسین علیه‌السلام است، مثلاً “کمال عقل انسان در چهل سالگى”، “آثار چهل روز اخلاص در عمل”، “حفظ چهل حدیث”، “دعاى چهل نفر مؤمن براى انسان”، “قرائت دعاى عهد در چهل صبح”، “عدم پذیرش نماز شراب خوار تا چهل روز”، “گریه چهل روزه آسمان و زمین و فرشتگان براى امام حسین علیه‌السلام” و “استحباب زیارت اربعین” از جمله مواردى است که اهمیت عدد چهل را در فرهنگ اسلامى و معارف شیعى مى‌رساند.
– چه مناسبت‌هاى تاریخى در روز اربعین وجود دارد، و چه وقایعى رخ داده است؟
دو مناسبت در این روز وجود دارد، یکى آمدن جابر بن عبداللّه انصارى براى زیارت امام حسین علیه‌السلام از مدینه به کربلا در بیستم صفر سال ۶۱ هجرى و بنابر مشهور، رسیدن اهل‌بیت علیهم‌‌السلام در این روز به کربلا و دیگرى تعلیم حدیثى از امام صادق علیه‌السلام به صفوان بن مهران جمال، براى زیارت امام حسین علیه‌السلام در روز اربعین است و همان گونه که بیان شد، این روز سابقه طولانى در آموزه‌هاى اسلامى دارد و بسیار بر آن تأکید شده است.
– به نظر جنابعالى چرا اربعین حضرت سیدالشهدا این گونه اهمیت پیدا کرده است؟
چون یک بار دیگر خاطرات عاشورا تکرار مىشود و یکى از اتفاق‌هاى مهم این است که جابر بن عبداللّه انصارى که از صحابه بزرگ پیامبر صلى‌اللّه‌علیه‌و‌آله بوده است، از جایگاه و اعتبار خود هزینه کرد و براى زیارت امام حسین علیه‌السلام از مدینه آمد در حالى که در آن روزها هیچ کس جرأت نمى‌کرد از امام حسین علیه‌السلام به نیکى یاد کند بنا به قول مشهور و برخى قرائن، اهل‌بیت امام حسین علیه‌السلام آن روز از شام برگشتند. اهل‌بیت علیهم‌‌السلام که هنگام رفتن به شام اجازه عزادارى نداشتند، بعد از اقامت در شام و حرکت به سوى مدینه به کربلا آمدند و بر تربت پاک شهیدان کربلا عزادارى کردند و حادثه عاشورا دوباره تجدید شد و باعث ماندگارى اربعین در تاریخ شد.
– چرا زیارت اربعین از ویژگى‌هاى مؤمنین شمرده شده است؟
حدیث مرسلى از امام حسن عسکرى علیه‌السلام (مصباح‌المتهجد ص ۷۸۷) داریم که ایشان پنج ویژگى را علامت مؤمن مى‌دانند (بحار جلد ۹۸ص ۳۳۱) و به نظر مى‌رسد، مقصود از مؤمن در این حدیث، “شیعه” است، چون شواهد نشان مىدهد که روایت به ویژگى‌هاى شیعیان اشاره دارد، به عنوان مثال داشتن انگشتر در دست راست از وجوه تمایز تاریخى و فرهنگى شیعه است، چون اهل سنت انگشتر را به دست چپ مى‌کردند، هم‌چنین جهر به “بسم‌اللّه” نیز نشانه شیعه و وجه تمایز آنان از دیگران بوده و امام على علیه‌السلام نیز تأکید بسیار داشتند که “بسم‌اللّه” را در نماز، به جهر بگویید، ولى اهل سنت “بسم‌اللّه” را بلند نمى‌خوانند و زیارت اربعین نیز فقط از ویژگى شیعیان است.
– منظور از زیارت اربعین در حدیث مرسل امام حسن عسکرى علیه‌السلام کدام زیارت است؟
به نظر مى رسد منظور از زیارت اربعین همان زیارت خاصه باشد که امام صادق علیه‌السلام به صفوان بن مهران جمال تعلیم دادند که در آن به بزرگداشت اربعین تصریح شده است.
– آیا اهل‌بیت امام حسین علیه‌السلام در اربعین اول به زیارت قبر امام حسین علیه‌السلام آمدند یا در اربعین دوم؟
این موضوع اختلافى است، ولى اگر اهل‌بیت علیهم‌‌السلام به کربلا آمده باشند، در اربعین اول بوده و اگر در اربعین اول نیامده باشند دیگر بحث اربعین سال بعد مطرح نمى‌شود، ولى شواهدى وجود دارد که در بیستم صفر سال ۶۱ اهل‌بیت علیهم‌‌السلام در کربلا حضور داشتند، البته این قول، مخالفان و موافقان زیادى دارد. از کتاب “بشاره المصطفى لشیعه المرتضى” نقل شده که ملاقات جابر با اهل‌بیت علیهم‌‌السلام در اربعین اول صورت گرفته است در حالى که در نسخه موجود بشاره المصطفى فقط زیارت جابر را نقل شده و باعث بروز برخى شبهات و اشکالات شده است. البته مدت حضور اهل‌بیت علیهم‌‌السلام در کوفه و نیز فاصله بین کوفه و شام را باید در نظر گرفت، در آن روزگار کاروان‌ها از سه راه، بین عراق و شام رفت و آمد مى‌کردند: ۱ـ راه سلطانى که مسیرى آباد بوده، ۲- راه مستقیم کوفه به شام که از بادیه‌الشام مى‌گذشت ۳ـ مسیر معمول و مرسوم بین کوفه و شام، همان مسیرى که امیرالمؤمنین در جنگ صفین از آن مسیر به سمت شام حرکت کرد، باید دید اهل‌بیت علیهم‌‌السلام را از کدام یک بردند زیرا بعضى از آن‌ها نزدیک بوده است برخى شهر‌‌ها نیز نام برده شده که ذهن به صورت حدسى و گمان به راه بادیه تداعى مىشود، از طرف دیگر کمترین مدتى که براى توقف اهل‌بیت علیهم‌‌السلام در شام نقل شده ۱۰روز است، مخالفین اربعین اول مى‌گویند؛ با این توقف‌ها و مسیرهاى طولانى چگونه جمع این‌ها در چهل روز ممکن مى‌باشد؟، البته شهید سید محمد على قاضى تلاش نموده، در این زمینه رفع استبعاد کند و برخى مشکلات را حل نماید. به هر حال بنابر مشهور، اهل‌بیت علیهم‌‌السلام بیستم صفر به کربلا رسیده‌اند. یکى از این امر، سخن ابوریحان بیرونى در کتاب “الاثارالباقیه” است که کتابى نجومى و تقویمى است و ایشان که فردى دقیق بوده، در این خصوص مى‌گوید “در روز بیستم صفر اهل‌بیت امام حسین علیه‌السلام به کربلا بازگشته و سر ایشان را به پیکرشان ملحق کردند. قرینه دیگر ملحق شدن سر مطهر سیدالشهدا در کربلا به بدن مطهر او است، البته درباره محل دفن سر آن حضرت تا ده احتمال است که برخى اصلا درست نیست، به عنوان مثال در مصر قطعا نیست، برخى گفته‌اند در قبرستان دمشق و بعضى‌ها مى‌گویند در مدینه و در برخى روایات، حرم امیرالمؤمنین علیه‌السلام نزدیک بالاى سر امام على علیه‌السلام را ذکر کردهاند، احتمالى که از قدیم علماى امامیه تقویت کردهاند این است که اهل‌بیت امام حسین علیه‌السلام در بازگشت، سر مطهر را به بدن مطهر ملحق نمودند و این کار توسط امام سجاد علیه‌السلام صورت گرفت، در حالى که غیر از اربعین هیچ زمان دیگر، ورود امام سجاد علیه‌السلام و اهل‌بیت علیهم‌‌السلام به کربلا ذکر نشده است از مجموع آن‌چه نقل شد، معلوم مىشود اگر چه از نظر اخبار تاریخى و حدیثى، اثبات حضور اهل‌بیت علیهم‌‌السلام در اربعین اول بر سر مزار سیدالشهدا علیه‌السلام چندان آسان نیست، اما با توجه به قرائن و شواهد، حضور اهل‌بیت علیهم‌‌السلام در کربلا در ۲۰ صفر سال ۶۱ در کربلا پذیرفتنى است.
– شخصیت عطیه عوفى را براى خوانندگان تشریح فرمایید؟
عطیه بن سعد بن جناده بن عوفى جُدَلى (از بنى‌جُدیله) قیسى یکى از تابعان و محدثان و مفسران شیعه بوده است که توفیق همراهى جابر بن عبداللّه را داشته و دومین زائر امام حسین به شمار مى‌رود، وى اهل کوفه و مادرش کنیز رومى بوده و پدرش این نوزاد را به منزل امام على علیه‌السلام آورد و حضرت اسم ایشان را عطیه‌اللّه نهاد، لذا وى در زمان خلافت حضرت بدنیا آمده است. عطیه تفکر انقلابى داشته و مظالم بنى‌امیه را طاقت نیاورد، چون مدت‌‌ها بعد ازشهادت امام حسین که عبدالرحمان محمد بن اشعث بر ضد حجاج قیام کرد، عطیه به او پیوست، ولى انقلاب او شکست خورد و عطیه به فارس فرار کرد و حجاج به حاکم فارس دستور داد، عطیه را پیدا کند تا امام على علیه‌السلام را سّب کند و در غیر این صورت ۴۰۰ ضربه به او بزند و ریش‌هاى او را بتراشد. اما عطیه بعد از دستگیرى، امیرالمؤمنین علیه‌السلام را سّب نکرد و شلاق خورد و این شکنجه را در راه ولایت تحمل کرد، لذا همفکر و هم اندیشه با جابر بود و او را همراهى کرده و آن دو به قصد زیارت قبر امام حسین علیه‌السلام حرکت کردند و جابر نیز که نا‌بینا بود، همراهى براى خود مى‌‌خواست.
– چرا زیارت جابر بن عبداللّه از اهمیت ویژه برخوردار است؟
در آن زمان تعدادى از صحابه زنده بودند و فوق العاده در افکار عمومى مردم قداست داشتند و بعد از حادثه عاشورا چنان اختناقى واقع شد که کسى امام حسین علیه‌السلام را نمى‌توانست به نیکى نام ببرد و صحابه نیز عکس‌العملى نشان ندادند و اهمیت امر در این است که در این فضا، جابر بن عبدالله انصارى جزء اصحاب بزرگ پیامبر صلى‌اللّه‌علیه‌و‌آله بوده و در غزوات حضرت رسول صلى‌اللّه‌علیه‌و‌آله شرکت داشته، براى دهن کجى به یزید و ابراز پیوند محبت و وفادارى با اهل‌بیت علیهم‌‌السلام از آبرو و وجاهت خود مایه گذاشت و نترسید و از مدینه بلند شد و به کربلا آمد شواهد و قرائن نشان مىدهد، جابر با اهل‌بیت علیهم‌‌السلام رابطه تنگاتنگى داشت و این زیارت بُعد سیاسى نیز داشته و نشانگر اعتراض جابر به یزید بود و در مواقع حساس بدون محافظه کارى وارد میدان مى‌شد. مستند زیارت جابر در کتاب “بشاره المصطفى لشیعه المرتضى” تألیف ابى‌جعفر محمد بن ابى القاسم محمد بن على طبرى شاگرد پسر شیخ طوسى و از علماى قرن ۶ شیعه است که این زیارت نامه را نقل کرده است.
– درباره کتاب مقتل امام حسین علیه‌السلام که در دست نگارش دارید توضیحاتى بدهید؟
این کتاب به “مقتل جامع سیدالشهداء علیه‌السلام” است که جلد اول آن نهایى شده و به برخى بزرگان و محققان عرضه شده تا قبل از چاپ پیشنهادات خود را بدهند. و بحث اربعین جزء مباحث جلد دوم این کتاب است و در جریان حوادث بازگشت اهل‌بیت علیهم‌‌السلام از شام مطرح شده و تمام ابعاد و جوانب اربعین موشکافانه و جامع‌الاطراف، نقل شده است.
– اربعین را اگر در یک جمله توصیف کنید چه مى‌گویید؟
اربعین در تاریخ شیعه، دومین نقطه عطف بعد از عاشورا بوده که بار دیگر این خاطره تجدید شد و اهل‌بیت علیهم‌‌السلام بر سر خاک شهدا آمدند و با آزادى و همراه با دو شخصیت بزرگ (یک صحابى و یک تابعى) عزادارى کردند.
گفت‌وگو: على فقیه
منبع: http://www.ofogh.hawzahqom.ir
دیدگاه بگذارید